बीड जिल्ह्य़ातील परळी वैजनाथ बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक ज्योतिर्लिंग

परळी वैजनाथ हे बारा ज्योतिर्लिंग मंदिरांपैकी एक आहे. हे ज्योतिर्लिंग भारतातील बीड जिल्ह्यात असून परळी वैजनाथ हे दक्षिण मध्य रेल्वेवरील एक स्टेशनही आहे. परळी वैजनाथ हे परळी वैद्यनाथ म्हणूनही ओळखले जाते. महाशिवरात्रीच्या दिवशी वैद्यनाथ जयंती असते.
परळी येथील वैद्यनाथ मंदिर प्रसिद्ध असून भारतातील १२ ज्योतिर्लिंगांत परळीच्या वैद्यनाथ ज्योतिर्लिंगाचे स्थान जागृत समजले जाते. हे मंदिर देवगिरीच्या यादवांच्या काळात त्यांचा प्रधान श्रीकरणाधिप हेमाद्री याने बांधले आहे, असे म्हणतात. पुण्यश्लोक राणी आहिल्याबाई होळकरांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.

श्री क्षेत्र परळी येथील ज्योतिर्लिंग शिवमंदिर हेमाडपंथी शैलीचे आहे. येथील शिवमदिराची रचना गर्भग्रह, अंतराळ व सभामडप अशी आहे हेमाद्रि पंडित हा मदिरच्या विशिष्ट प्रकारच्या घाट बांधकामासाठी प्रसिद्ध आहे. बांधकाम करताना चुन्याचा किंवा ईतर वस्तूंचा वापर न करता दगडावर दगड ठेवून किंवा दगडांना खाचा करून देवळाचे बांधकाम केले जात असे. मदिरच्या शिखराची घडण हे याचे मुख्य वैशिष्ठ्य होय.या मदिरच्या दगडी शिखरावर विविध मूर्ति आहेत. त्यात राजे मल्हारराव होळकरांचा अश्वारूढ पुतळा आहे. मुख्य मदिराचा पूर्वेकडील दरवाजा महाद्वार म्हणून ओळखला जातो. यावरील दगडी कोरीव काम, शिल्प आणि या दरवाजाचे भक्कम बांधकाम हे लक्ष वेधून घेणारे आहे. चैत्री पोर्णिमा व आश्विन पोर्णिमा या दिवशी सूर्याची पहिली पाच किरणे याच प्रवेश द्वारातून श्री प्रभू वैजनाथाच्या पिंडीवर पडतात असा उल्लेख धार्मिक ग्रंथात सापडतो.अलीकडे होत असलेल्या भौगोलिक बादलामुळे कांही वेळा अशी किरणे पडलेली दिसत नाहीत या महाद्वारावर त्रिकाल चौघड्याची हजेरी असते. या प्रवेशद्वारातून आत गेल्यानंतर विस्तीर्ण, उंच व प्रशस्त असा सागवानी लाकडाचा बिनखांबी सभामंडप आहे. मुख्य सभामंडपातून आत प्रवेश करताना चांदीचा दरवाजा लागतो. त्याच्या बाजूला भिंतीवर अहिल्याबाई होळकर यांचा शिलालेख आहे. याच ठिकाणी खाली जमिनीवर मोठे कासवही आहे. या दरवाजातून आत आल्यावर विशाल गर्भगृह नजरेस पडते. तेथे श्रीगणेश व माता पार्वतीचे दर्शन होते. मुख्य गाभार्‍या समोर एका बाजूला श्रीगणेश व दुसर्‍या बाजूला विविध देवीच्या मूर्ति आहेत. महादेवाच्या बर्‍याच मंदिरात गाभारा सभा मंडपापेक्षा कांहीसा खोल असतो मात्र येथे देवाचा गाभारा व सभा मंडप हे एकाच पातळीत आहेत.

सभामंडपातून ज्योतिर्लिंगाचे दर्शन होऊ शकते. इतरत्र कोठेही नाही, पण फक्त वैद्यनाथ इथे देवाला स्पर्श करून दर्शन घेता येते. मंदिराच्या परिसरात तीन मोठी कुंडे आहेत. मंदिरापासून जवळच तीन किलोमीटर अंतरावर ब्रह्मनदीच्या किनारी ३०० फूट उंचावरील जिरेवाडी येथे सोमेश्वर मंदिर आहे.

जवळच्या अंबेजोगाईपासून परळी वैजनाथ २५ कि. मी. अंतरावर आहे. तर परभणीपासून ६० कि.मी. अंतरावर आहे. या ठिकाणांपासून वैजनाथला जाण्यासाठी वाहनाची सतत सोय आहे. परळी येथे एक औष्णिक विद्युतकेंद्र आहे. येथे औद्योगिक वसाहत आहे.

परळी वैजनाथ कथा

एकदा रावण महादेवाला प्रसन्न करण्यासाठी हिमालयात जाऊन तपश्चर्या करतो. महादेव रावणाच्या तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन त्याला वर मागण्यास सांगतात. तेव्हा रावण अतुल शक्तीचे आणि लिंग रुपात महादेवाने लंकेत राहावे असा वर मागतो. महादेव रावणाची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी त्याला दैवी शक्ती प्रदान करतात आणि एक लिंग रावणाला लंकेत जाऊन स्थापन करण्यासाठी देतात. परंतु महादेव रावणाला सांगतात की, ‘हे लिंग लंकेत नेण्यापूर्वी पृथ्वीवर जेथे टेकेल तेथेच माझे कायम वास्तव्य राहील.”

रावणाने महादेवाचे म्हणणे मान्य केले. परंतु शिवलिंग खूप जड असल्यामुळे त्याला त्याचा भार झेपेना. तेव्हा महादेवाने त्या लिंगाला दोन रूपांमध्ये विभागून दिले आणि लिंग कावडीतून घेऊन जाण्यास सांगितले. रावण कावड घेऊन जात असताना रस्त्यामध्ये त्याला लघवी लागली. शिवलिंग खांद्यावर घेऊन लघवी कशी करणार या विचारात रावण पडला, तेवढ्यात त्याला तेथून एक गवळी जाताना दिसला.
रावणाने त्या गवळ्याला कावड थोडावेळ जमिनीला न टेकवता घेऊन उभे राहा असे सांगितले. परंतु गवळ्याला कावडीचे वजन न झेपल्यामुळे त्याने कावड जमिनीला टेकवली आणि ते लिंग तेथेच स्थापन झाले.

रावण परत आल्यानंतर त्याने ते लिंग उचलण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्याचा काहीही फायदा झाला नाही. पुन्हा रावण दुसरे लिंग घेऊन लंकेकडे निघाला तेही शिवलिंग जमिनीला चिकटले. रावण निराश होऊन लंकेला निघून गेला. यानंतर सर्व देव पहिल्या लिंगाजवळ गेले आणि त्यांनी त्या शिवलिंगाची मनोभावे पूजा केली. महादेवाने प्रसन्न होऊन आशीर्वाद दिला की, ‘जो व्यक्ती या लिंगाची मनोभावे सेवा करील त्याला सर्व सुखाचा लाभ होईल.’ त्यानंतर देवांच वैद्य धन्वंतरीने या लिंगामध्ये प्रवेश केला म्हणून या ठिकाणाला वैद्यनाथ असेही म्हटले जाते.

कसे जातात? – परली वैजनाथ
परळी वैजनाथ ज्योतिर्लींगाच्या दर्शनासाठी येणाऱ्या भाविकांना रेल्वे व बसेसची सुविधा आहे. परळी येथुन परभणी मार्गे मुंबई, अकोला, नांदेड, नागपुर, तेलंगणा राज्य व लातुर मार्गे आंध्रप्रदेश, कर्नाटका व पश्चीम महाराष्ट्रात जाण्या येण्यासाठी रेल्वेची सोय आहे. परळी येथुन राज्यासह आंध्रप्रदेश व कर्णाटका राज्यात बसची सुविधा आहे.